Park prirode Zlatibor

Zlatibor je područje jedinstvene ekološke, biološke, kulturne i estetske vrednosti, očuvanih predela, živopisnih pejzaža, livada, pašnjaka i stoletnih borovih šuma, sa vrednim objektima narodnog graditeljstva, kulturno istorijskog nasleđa i prepoznatljivo je zbog svojih zdravstveno-turističkih i rekreativnih sadržaja.

Vlada Republike Srbije je 2017. godine proglasila Zlatibor parkom prirode i upravljanje poverila Javnom preduzeću za gazdovanje šumama „Srbijašume“. Poslove neposrednog upravljanja obavljaju šumska gazdinstva „Užice“ i „Prijepolje“, odnosno Radna jedinica „Park prirode Zlatibor“ sa sedištem na Zlatiboru.

Park prirode „Zlatibor” nalazi se na teritoriji opštine Čajetina, grada Užica i opština Nova Varoš i Priboj i obuhvata: na teritoriji opštine Čajetina – katastarsku opštinu Stublo i delove katastarskih opština Alin potok, Branešci, Gostilje, Dobroselica, Drenova, Jablanica, LJubiš, Semegnjevo, Čajetina i Šljivovica; na teritoriji grada Užica – deo katastarske opštine Mokra Gora; na teritoriji opštine Nova Varoš – delove katastarskih opština Bela reka, Draglica, Negbina i Seništa; na teritoriji opštine Priboj – delove katastarskih opština Banja, Kratovo i Rača.

Površina Parka prirode „Zlatibor” iznosi 41.923,26 ha, od čega je 18.158,83 ha (43,31%) u državnom vlasništvu, 23.582,42 ha (56,25%) u privatnom, 93,68 ha (0,22%) u javnom, 74,85 ha (0,18%) u društvenom, 13,48 ha (0,04%) u drugim oblicima vlasništva, od čega je I stepenom obuhvaćeno 4,69 %, II stepenom 45,93% i III stepenom 49,38% ukupne površine područja Parka prirode „Zlatibor”.

Na području Parka prirode „Zlatibor” utvrđuju se režimi zaštite I, II i III stepena.
Režim zaštite I stepena, ukupne površine 1.968,89 ha, odnosno 4,69% područja Parka prirode „Zlatibor”, obuhvata sledeće površine, odnosno lokalitete:

- „Viogor”, površine 249,94 ha (100% u državnoj svojini), opština Čajetina (KO Semegnjevo) i grad Užice (KO Mokra Gora);
- „Crni Rzav”, površine 374,96 ha (100% u državnoj svojini), opština Čajetina (KO Jablanica i KO Branešci);
- „Klisura Uvca”, površine 1.121,10 ha, (100% u državnoj svojini), lokalitet „3a” površine 129,01 ha, lokalitet „3b” površine 75,49 ha i lokalitet „3v” površine 916,59 ha, opštine: Čajetina (KO Jablanica, KO Dobroselica i KO Stublo) i Priboj (KO Rača i KO Kratovo);
- „Klisura Griže”, površine 222,83 ha (100% u državnoj svojini), opština Čajetina (KO Stublo i KO Dobroselica).

Režim zaštite II stepena, ukupne površine 19.255,59 ha, odnosno 45,93% područja Parka prirode „Zlatibor”, obuhvata sledeće površine, odnosno lokalitete:

- „Semegnjevska gora – Crni Rzav – Čavlovac”, površine 5.858,89 ha (46,39% u državnoj, a 53,61% u privatnoj svojini), opština Čajetina (KO Semegnjevo, KO Jablanica i KO Branešci) i grad Užice (KO Mokra Gora);
- „Bijele vode”, površine 523,74 ha (83,72% u državnoj, 16,09% u privatnoj i 0,19% u javnoj svojini), opština Čajetina (KO Šljivovica i KO Branešci);
- „Ribničko jezero”, površine 283,42 ha (100% u državnoj svojini), opština Čajetina (KO Jablanica i KO Čajetina);
- „Ravni Tornik”, površine 293,74 ha (94,14% u državnoj, a 5,86% u privatnoj svojini), opština Čajetina (KO Dobroselica);
- „Čigota”, površine 3.910,35 ha (30,59% u državnoj, 67,30% u privatnoj, 0,30% u javnoj, 1,81% u društvenoj svojini), opštine: Čajetina (KO Dobroselica, KO Alin potok, KO Gostilje, KO LJubiš i KO Čajetina) i Nova Varoš (KO Draglica);
- „Klisura Katušnice”, površine 220,35 ha (41,57% u državnoj, 58,43% u privatnoj svojini), opština Čajetina (KO Drenova i KO Gostilje);
- „Murtenica”, površine 2.466,08 ha (50,75% u državnoj, 49,25% u privatnoj svojini), opštine: Čajetina (KO LJubiš) i Nova Varoš (KO Negbina, KO Draglica i KO Bela reka);
- „Područje oko klisure Uvca”, površine 5.688,72 ha (27,18% u državnoj, 72,72% u privatnoj svojini), opštine: Čajetina (KO Jablanica, KO Stublo i KO Dobroselica), Nova Varoš (KO Draglica i KO Seništa) i Priboj (KO Kratovo, KO Rača i KO Banja).

Režim zaštite III stepena, ukupne površine 20.698,78 ha, odnosno 49,38% područja Parka prirode „Zlatibor”, obuhvata preostali deo zaštićenog područja koji nije obuhvaćen režimom zaštite I i II stepena.

Posebnu vrednost zaštićenog područja čine različiti oblici reljefa, klisure, planisnki masivi. U ukupnoj raznovrsnosti geološke građe i geomorfoloških oblika reljefa, izdvajaju se posebne vrrednosti – objekti geonasleđa kojih je na prostoru zlatiborske visoravni evidentirano 37 i to 17 geomorfoloških, 9 speleoloških, 3 arhitektonsko-petrološka i 8 geoloških objekata. Prerast, odnosno kameni most u Dobroselici po svojim dimenzijama spada u najveće prirodne kamene mostove u Srbiji. U narodu je poznata kao Točkovića pećina ili Šupljica i predstavlja prirodnu retkost od izuzetnog značaja za nauku, kao i za turizam Zlatibora.

U florističkom smislu posebnu vrednost predstavljaju endemične reliktne (retke i ugrožene) vrste vaskularne flore. Područje Parka prirode stanište je za ukupno 1.044 ugrožene biljne vrste, od kojih 266 ima nacionalni i međunarodni značaj, 34 vrste su u kategoriji strogo zaštićenih, a 112 u kategoriji zaštićenih vrsta. Autohtone šume crnog bora i mešovite šume crnog i belog bora koje prekrivaju padine Zlatibora svrstane su u prioritetna Natura 2000 staništa. Kao značajna šumska područja izdvajaju se Murtenica, Tornik i Čavlovac. Prisutne su i strogo zaštićene vrste munike (10 stabala je otkriveno na Zlatiboru), zaštićene vrste klokočika, dren, hajdučka oputa i breza. Stabla munike su impozantnih dimenzijai dostižu visino do 35 metara, a stare su nekoliko stotina godina. Prvi nalaz munike na Murtenici dao je Josif Pančić daleke 1887. godine, kada su otkrivena samo dva stabla. Sadašnjih 10 stabala je pod strogom zaštitom i ne smeju se uništavati.

Na Zlatiboru, području od izuzetnog značaja za ptice, zabeleženo je prisustvo 154 zaštićene vrste (42% od svih do sada registrovanih vrsta u Srbiji), od toga 127 strogo zaštićenih i 27 zaštićenih vrsta) od kojih 19 ima status lovne divljači. Područja od najvećeg značaja za ornitofaunu su: klisure reka Uvac, Dobroselica, Katušnica i Kamešine, kao i vrhovi Čavlovac, Murtenica, Tornik i Gruda. Posebno značajne vrste ptica su iz grupe grabljivica (suri orao, sivi soko, orao zmijar, beloglavi sup, crni lešinaar), zatim leštarka, kamenjarka, prdavac, šumska šljuka, a pretpostavlja se i širenje populacije velikog tetreba sa Tare, preko Šargana i Viogora na Zlatibor.

Na području stalno ili povremeno živi oko 38 vrsta sisara (što trenutno čini 40% vrsta, koje su do sada na bilo koji način registrovane na teritoriji Republike Srbije), najviše glodara (13 vrsta), zatim zveri (12 vrsta, od kojih su tri pod strogom zaštitom: vidra, mrki medved i šareni tvor) i bubojedi (9), a od slepih miševa za sada su konstatovane samo tri vrste.

Herpetofaunu čini 19 vrsta (što čini 38,30% od ukupnog broja vrsta koje naseljavaju teritoriju Republike Srbije) i to 8 vrsta vodozemaca (šareni daždevnjak, obični mrmoljak, žutotrbi mukač, obična krastača, zelena krastača, gatalinka, šumska žaba i zelena žaba) i 11 vrsta gmizavaca (slepić, zidni gušter, livadski gušter, kratkonogi gušter, zelembać, belouška, ribarica, stepski smuk, obični smuk, smukulja i poskok). Sve vrste herpetofaune, osim zidnog guštera i zelembaća, imaju određeni zaštitni status na nacionalnom nivou. U ihtiofauni područja evidentirano je 19 vrsta riba od kojih su dve strogo zaštićene (vijunica, linjak) i 13 je u kategoriji zaštićenih. Nekoliko vrsta nisu autohtone za vode Zlatibora već su unete poribljavanjem u Ribničku akumulaciju i pojedine vodotoke (linjak, deverika, bucov, som, šaran, skobalj, mrena, bodorka).

Zbog velikog bogatstva i raznovrsnosti, područje Zlatibora uvršeto je u odabrana područja za dnevne leptire. Među predstavnicima iz reda leptira najbrojnije su visokoplaninske vrste stepskih i livadskih staništa. Pored direktno ugroženih vrsta izdvajaju se one kojima je ovo područje granica areala, što ukazuje na važnost zaštite njihovih staništa. Takve su: Pontia daplidice (Linnaeus, 1758) – zapadna granica areala i Colias hyale (Linnaeus, 1758) – južna granica areala (Pieridae). Izdvojena je i jedna južnobalkanska vrsta, Lycaena candens (Herrich-Schaffer, 1844) (Lycaenidae). Nepohodno je pomenuti i Quercusia quercus (Linnaeus, 1758) (Lycaenidae) isključivo monofagnu vrstu koja naseljava hrastove šume, stoga predstavlja osetljivu vrstu.

O hidrološkom bogatstvu i raznovrsnosti područja svedoči značajan broj reprezentativnih vodnih pojava: reka, jezera, vodopada, slapova i izvora. Jedno od najvrednijih područja je dolina reke Uvac sa brojnim dolinskim meandrima, čije su vode, prema postojećim indikatorima, u prvoj klasi kvaliteta. Osnovu rečne mreže zaštićenog područja čine tokovi Crnog Rzava, Katušnice i Uvca sa sistemima svojih pritoka. Na listi objekata hidrološkog nasleđa Srbije – najznačajnijih vodenih pojava naše zemlje, nalaze se tri objekta: Crni Rzav, vodopad i slapovi na Gostiljskom potoku i Tresave Bijele vode.

Na teritoriji danas zaštićenog područja parka prirode prva naselja formirana su u dolinama reka. Na terenima sa većim nadmorskim visinama građene su kolibe u kojima su živeli stočari koji su stoku dovodili na ispašu tokom toplijeg perioda godine. Od većih naselja u zaštićenom području nalaze se sela Semegnjevo, Jablanica, Stublo, Dobroselica, LJubiš i Gostilje. Pripadaju selima takozvanog razbijenog, odnosno starovlaškog tipa. Na pogodnim mestima, na osunčanim stranama i u blizini izvora, nicali su privremeni stočarski objekti – kolibe, koje su u prvo vreme bile jedine naseobine na zlatiborskoj površi. Kolibe su pravljene od crnih borova „stolovaša“, čije je drvo zdravo i puno smole, pa su kuće bile dugotrajne i otporne na vlagu. Pravljene su na dva tradicionalna načina „u ćert“ i „u stubove“, predstavljaju objekte tradicionalnog narodnog gratiljestva i kao takve su od velikog značaja za zaštitu i očuvanje kulturno-istorisjkih vrednsoti zlatiborskog kraja.

Posebnu lepotu i prepoznatljivost zaštićenom području daje tradicionalni način života i duhovnost starovlaške oblasti. Osnovnu vrednost predstavljaju utvrđena nepokretna kulturna dobra: crkva brvnara u Donjoj Jablanici, crkva brvnara u Dobroselici i manastirki kompleks Uvac, kao i nekoliko evidentiranih kulturnih dobara.

Zbog svega što Zlatibor poseduje može se reći da on pruža idealne uslove za razvoj zdravstvenog, sportsko-rekreativnog, kongresno-poslovnog, lovnog, tranzitnog i seoskog turizma, a područje Parka prirode u daljem turističkom razvoju igra izuzetno važnu ulogu.